حرکت در مقولات عرضیمشهور فلاسفه پیش از ملاصدرا معتقد بودند که در مقولاتی مانند جوهر ، فعل و انفعال، جده و اضافه و متی حرکت روی نمی‌دهد. ملاصدرا با نظریه حرکت جوهری ، وقوع حرکت در مقوله جوهر را نیز اثبات نمود و پس از وی، برخی از فلاسفه و محققین، اشکالات حرکت در این پنج مقوله که از سوی قدما مطرح شده بود را بررسی نمودند و وقوع حرکت در این مقولات را نیز اثبات نمودند. ۱ - شبهات حرکت در مقولاتدر مورد هر یک از این موارد، ایرادات و جواب‌هایی مطرح است که به بررسی اجمالی آنها پرداخته می‌شود. ۱.۱ - حرکت در مقوله فعل و انفعالقدما به دو دلیل معقتد بودند که در این دو مقوله، حرکت روی نمی‌دهد: ۱. این دو مقوله عبارتند از هیئتی تدریجی و غیر قار که در شیء تاثیر پذیر یا تاثیر گذار، تا وقتی که در حال اثر پذیری یا اثر گذاری است به وجود می‌آید، [۲]
طباطبایی، محمدحسین، نهایة الحکمه، ص۱۷۴، قم، نشر اسلامی، ۱۴۲۲ق، چ شانزدهم.
پس در مفهوم این دو مقوله، تدریجی بودن اخذ شده است و از طرفی، حرکت در این دو مقوله مستلزم انقسام آن به اجزایی است که وجودشان آنی و لحظه‌ای است در حالی که این دو مقوله چنین افرادی ندارند. [۳]
شیرازی، صدرالدین محمد، الحکمه المتعالیه فی الاسفار العقلیه الاربعه، ج۳، ص۷۹، قم، نشر مصطفوی، ۱۳۶۸ش، چ دوم.
۲. این مقولات، خودشان دچار تغییر و تدریج هستند. (چون در مفهوم آنها تدریجی بودن اخذ شده است) پس وقوع حرکت در آنها مستلزم حرکت در حرکت است که محال می‌باشد. [۴]
علامه طباطبایی، نهایه الحکمه، ص۲۵۹.
در مقابل، عده‌ای که حرکت در این مقوله‌ها را قبول دارند در جواب از این ایرادات می‌گویند: اولا: وقوع حرکت در حرکت ممکن است. [۵]
علامه طباطبایی، نهایه الحکمه، ص۲۶۰.
ثانیا: انتزاع مقوله از حدودی که به صورت آنی و لحظه‌ای محقق می‌شوند، فقط در جایی ضرورت دارد که ذات مقوله تدریجی و ممتد نباشد. اما در آنجا که ذات مقوله متقوم به تدرج و سیلان است، مقوله از اجناس حرکت، که آن هم تدریجی و سیال است، انتزاع می‌شود و همین اندازه برای تصویر حرکت در چنین مقوله‌هایی کفایت می‌کند. ۱.۲ - حرکت در مقوله متیدر این زمینه نیز دو قول وجود دارد؛ قدما معتقد بودند که وقوع حرکت در این مقوله نیز محال است. زیرا «متی» هیئتی است که از نسبت شیء با زمان حاصل می‌شود و چون زمان امری تدریجی است، این هیئت نیز تدریجی می‌شود و به همین علت، دو اشکال مطرح در مقوله فعل و انفعال در مقوله متی هم جاری است. علامه طباطبایی در جواب از این ایرادها می‌گوید: حرکت در حرکت محال نمی‌باشد و انتزاع مقوله از اجزای حرکت در مقوله‌هایی که ذات آنها تدریجی است، کفایت می‌کند و در این موارد نیازی به وجود حدود آنی و لحظه‌ای، جهت انتزاع مقوله نمی‌باشد. [۷]
شیروانی، علی، ترجمه و شرح نهایه الحکمه، ج۲، ص۲۸۹، قم، نشر بوستان کتاب، ۱۳۸۶ش، چ سوم.
۱.۳ - حرکت در مقوله اضافه و جدهدر این زمینه، قدما می‌گویند: به این علت که این دو مقوله مفاهیمی انتزاعی هستند و تابع طرفین اضافه (در مقوله اضافه) و موضوع خود (در مقوله جده) می‌باشند از این روی، هیچ حکم مستقلی (از جمله حرکت) برای آنها صادق نمی‌باشد. پس اگر حرکتی باشد اولا و بالذات متعلق به طرفین و موضوع آنهاست و تغییر در این دو مقوله، تغییر در طرفین اضافه و موضوع آنهاست. [۸]
شیروانی، علی، ترجمه و شرح نهایه الحکمه، ص۲۸۷.
مشهور فلاسفه بر این باورند که حرکت در چهار مقوله (کیف، کم، این و وضع) واقع می‌شود. امام خمینی با برهان عقلی، تغییر و تدریج را در مقوله جوهر نیز ثابت می‌کند و قائل است که جوهر و نهاد شیء ذاتاً همراه و متحد با حرکت است و حرکت بعدی از ابعاد جدایی‌ناپذیر هویت اشیاء مادی است و به همین دلیل اشیاء قرار و آرام ندارند و هر لحظه جامه جدیدی بر خود می‌پوشند. [۱۰]
خمینی، روح‌الله، تعلیقه بر فوائد الرضویه، ص۱۳۵-۱۳۶، تهران، مؤسسه تنظیم و نشر آثار امام خمینی، ۱۳۸۵.
[۱۱]
خمینی، روح‌الله، تقریرات فلسفه امام خمینی، ج۲، ص۵۰۵، تهران، مؤسسه تنظیم و نشر آثار امام خمینی، ۱۳۸۵.
ایشان در بیان رابطه مقولات با حرکت، به دیدگاه‌ها در آن اشاره کرده است از جمله:۱- حرکت جنس معقولات است. ۲- حرکت معروض معقولات است. ۳- حرکت در هر مقوله عین همان مقوله است. اما اینکه حرکت جنسی برای مقولات باشد، گفته‌ای باطل است؛ زیرا لازم می‌آید برای مقولات جنس و فصل باشد و مابه‌الامتیاز غیر از مابه‌الاشتراک باشد و در این صورت لازم می‌آید مقولات مرکب باشند، درحالی‌که مقولات بسیط‌اند. اما اینکه حرکت معروض معقولات باشد نیز باطل است، زیرا خود حرکت عرض است و در این صورت قیام عرض به عرض لازم می‌آید و این محال است؛ پس حرکت در هر مقوله عین همان مقوله است. به باور امام خمینی حرکت نه یکی از مقولات مشهور است و نه خود مقوله‌ای مستقل است؛ بلکه حرکت از سنخ وجود است و ماهیت ندارد. [۱۴]
خمینی، روح‌الله، تقریرات فلسفه امام خمینی، ج۳، ص۳۷۲-۳۷۴، تهران، مؤسسه تنظیم و نشر آثار امام خمینی، ۱۳۸۵.
[۱۵]
خمینی، روح‌الله، تقریرات فلسفه امام خمینی، ج۳، ص۴۲۶، تهران، مؤسسه تنظیم و نشر آثار امام خمینی، ۱۳۸۵.
ایشان حرکت را در پنج مقوله می‌داند که عبارت‌اند از: حرکت کمی، کیفی، وضعی، اینی و جوهر؛ اما در مقولاتی مانند فعل‌وانفعال، متی، ملک و مضاف، حرکت واقع نمی‌شود؛ چون آنها یا دفعی یا تبعی‌اند. درحقیقت مقوله فعل‌وانفعال، تاثیربخشی و تاثیرپذیری است و مقوله متی نسبت شیء به زمان است، در مقوله اضافه نیز حرکت واقع نمی‌شود، زیرا اضافه نسبت متکرر میان دو شیء است که وجود آنها استقلال ندارد و تابع طرفین است؛ یعنی مضاف و مضاف‌الیه. در مقوله جده (ملک) نیز چون احاطه جسم به جسم دیگری است و وجود آن تابع محیط و محاط است، حرکت در آن واقع نمی‌شود. [۱۶]
خمینی، روح‌الله، تقریرات فلسفه امام خمینی، ج۲، ص۴۷۹، تهران، مؤسسه تنظیم و نشر آثار امام خمینی، ۱۳۸۵.
[۱۷]
خمینی، روح‌الله، دانشنامه امام خمینی، ج۴، ص۳۵۴، تهران، مؤسسه تنظیم و نشر آثار امام خمینی، ۱۴۰۰.
۲ - جواب ایرادات مذکوردر جواب از این ایرادات آمده است؛ اتصاف این دو مقوله به حرکت، به تبع حرکت در طرفین اضافه و موضوع آنهاست، مانند اتصاف مقوله وضع به حرکت که بالتبع است و تبعیت از طرفین و موضوع، در حرکت و تغییر، هیچ منافاتی با وقوع حقیقی حرکت در آنها ندارد و آنچه که با اتصاف حقیقی منافات دارد اتصاف بالعرض است نه بالتبع. پس در این دو مقوله نیز حقیقیتا حرکت روی می‌دهد. [۱۸]
علامه طباطبایی، نهایه الحکمه، ص۲۶۰.
با توجه به مطالب فوق به نظر می‌رسد که ایرادات قدما بر طرف شود و وقوع حرکت در پنج مقوله عرضی دیگر نیز ثابت شود. ۳ - پانویس۴ - منبع• سایت پژوهه، برگرفته از مقاله «حرکت در مقولات عرضی». • دانشنامه امام خمینی، تهران، موسسه تنظیم و نشر آثار امام خمینی، ۱۴۰۰ شمسی. |